جمع بندی منشاء بت پرستی چیست؟

[="Tahoma"][="Blue"]سوال:
الف) منشاء پيدايش بت پرستي چيست؟
ب) آيا استعانت و توسل به ائمه و بزرگان دين، مصداق شرك است؟
ج) آيا تمسك به روايات و سنت اهل بيت^{(عليهم السلام)}، تسليم شدن در برابر حكم غير خدا و شرك است؟


پاسخ الف:
براى بت پرستى به راحتی نمى‏توان تاريخچه‏اى نشان داد و آغاز آن را تعيين نمود بلكه از گذشته های دور، اين موضوع در ميان انسانهایی كه داراى افكار منحط و سطح پايين بوده‏اند وجود داشته است. با اين وجود، براي پیدایش بت پرستی می توان به موارد ذيل اشاره نمود:


1. تبدیل شدن تمثال بزرگان به بت:
صاحب تفسیر اطیب البیان در این رابطه می گوید: منشأ آن(بت پرستی) اظهار علاقه به بزرگان و آباء گذشته خودشان بوده كه صورت آنها را از سنگ، چوب و نحو آن مي ساختند و مورد احترام قرار مي دادند و كم كم به اغواء شيطان آنها را واسطه بين خدا و مخلوق دانسته و بتدريج مورد پرستش و عبادت قرار دادند.⁽¹⁾ شبيه همين دليل را جلال الدين سيوطي در ذيل آيه 23 سوره هود مطرح مي كند.⁽²⁾


2. انس با ماديات و عدم درک مسائل روحانی:
آیت الله مکارم در این رابطه می فرماید: افراد كوته‏بين و سفيه سعى دارند همه چيز را در قالب حسى ببينند و اساسا فكر آنها از منطقه محسوسات گام بيرون نگذاشته، به همين دليل پرستش خداى ناديده براى آنها مشكل و سنگين است و ميل دارند خداى خود را در يك قالب حسى بريزند، اين جهل و بى خبرى هنگامى كه با" سرشت خدا پرستى" آميخته شد به شكل بت پرستى و خداى حسى خودنمايى مى‏كند.⁽³⁾


3. جهل به مسائل طبیعت و وجود خدا:
برخی که علت اصلی مسائل طبیعی را نمی دانستند برای جلب منفعت و یا دفع ضرر، به واسطه هایی متوسل می شدند. بدین ترتیب برای نزول باران و یا پیروزی در جنگ و ... به خدایان متعدد متوسل میشدند.


4. عجز از نسبت دادن تمام امور عالم به خداوند:
برخی به این دلیل که امور منفی در عالم را به خدا نسبت ندهند، بخشی از قدرت و سیطره الهی را محدود کرده و به تبع آن دوگانه پرست شدند. به عبارتی خدایی برای خوبی ها فرض کرده و خدایی هم برای بدی های عالم در نظر گرفتند.


5. منشا خیر بودن برخی موجودات در عالم:
برخی موجودات مانند خورشید و ستارگان منبع خیر بوده اند و به همین دلیل برخی انها را می پرستیدند.


بنابراين بطور كلي مي توان ريشه اصلي دلایل گذشته را جهل بشر به علت اصلی عالم و سر و کار داشتن انسانها با امور محسوس و مادی است. از طرفی انسان میل به پرستش دارد و از طرف دیگر اگر این میل توسط عقل و پیامبران هدایت نشود، سبب گمراهی بشر و بعضا بت پرستی می شود.


پاسخ ب:
در بين مسلمانان تنها گروه اندكي مانند وهابي ها با پيروي از تفکرات افرادی مانند ابن تیمیه معتقد به شرك بودن توسل به ائمه و بزرگان دين شده اند. در حالي كه اين ديدگاه مخالف با آيات و روايات است.
خداوند در آيه 64 سوره نساء در مورد وسیله قرار دادن رسول خدا^{(صلی الله علیه و آله)} می فرماید: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِيماً»؛ اگر آنها هنگامى كه به خويشتن ستم كردند (و مرتكب گناهى شدند) به سراغ تو مى‏آمدند و از خداوند طلب عفو و بخشش مى‏كردند و تو نيز براى آنها طلب عفو مى‏كردى، خدا را توبه‏پذير و رحيم مى‏يافتند".
همچنین برادران يوسف^{(علیه السلام)} از پدر تقاضا كردند كه در پيشگاه خداوند براى آنها استغفار كند و يعقوب^{(علیه السلام)} نيز اين تقاضا را پذيرفت.

روایات اهل سنت نیز شاهد بر صحت توسل به رسول اکرم^{(صلی الله علیه و آله)} و بزرگان است. از نظر «سمهودي» مدد گرفتن و شفاعت خواستن در پيشگاه خداوند از پيامبر^{(صلی الله علیه و آله)} و از مقام و شخصيت او، هم پيش از خلقت او مجاز است و هم بعد از تولد و هم بعد از رحلتش، هم در عالم برزخ، و هم در روز رستاخيز، مانند روايت معروف توسل آدم را به پيامبر اسلام^{(صلی الله علیه و آله)} كه خطاب به خداوند متعال چنين عرض كرد: «يا رب اسئلك بحق محمد لما غفرت لى»⁽⁴⁾؛ خداوندا به حق محمد^{(صلی الله علیه و آله)} از تو تقاضا مى‏كنم كه مرا ببخشى.
سپس حديث ديگرى از «نسايى» و «ترمذى» به عنوان شاهد براى جواز توسل به پيامبر^{(صلی الله علیه و آله)} در حال حيات نقل مى‏كند: «مرد نابينايى تقاضاى دعا از پيامبر براى شفاى بيماريش كرد، پيغمبر به او دستور داد كه چنين دعا كند: «اللهم انى اسئلك و اتوجه اليك بنبيك محمد نبى الرحمة يا محمد انى توجهت بك الى ربى فى حاجتى لتقضى لى اللهم شفعه فى»⁽⁵⁾؛ خداوندا من از تو به خاطر پيامبرت، پيامبر رحمت تقاضا مى‏كنم و به تو روى مى‏آورم اى محمد^{(صلی الله علیه و آله)}! بوسيله تو به سوى پروردگارم براى انجام حاجتم متوجه مى‏شوم خداوندا او را شفيع من ساز.
سپس در مورد جواز توسل به پيامبر^{(صلی الله علیه و آله)} بعد از وفات چنين نقل مى‏كند كه مرد حاجتمندى در زمان عثمان كنار قبر پيامبر^{(صلی الله علیه و آله)} آمد و نماز خواند و چنين دعا كرد: «خداوندا من از تو تقاضا مى‏كنم و بوسيله پيامبر ما محمد ص پيغمبر رحمت به سوى تو متوجه مى‏شوم، اى محمد من بوسيله تو متوجه پروردگار تو مى‏شوم تا مشكلم حل شود». بعدا اضافه مى‏كند چيزى نگذشت كه مشكل او حل شد.⁽⁶⁾ همچنين در زمان خلافت خليفه دوم قحطى شد، بلال به همراهى عده‏اى از صحابه بر سر قبر پيامبر(صلی الله علیه و آله) آمد و چنين گفت: «يا رسول اللَّه استسق لامتك ... فانهم قد هلكوا ...»⁽⁷⁾؛ اى رسول خدا! از خدايت براى امتت باران بخواه ... كه ممكن است هلاك شوند.

بنابراين توسل به رسول خدا^{(صلی الله علیه و آله)} در زمان حيات و بعد از رحلت ايشان از نظر اهل سنت جايز است، اما در منابع شيعه موضوع به قدرى روشن است كه نياز به نقل حديث ندارد.


پاسخ ج:
از طرفي قرآن با بیان اینکه برخی آیات محکم اند و برخی متشابه، به روشنی وجود مُبیّن و مفسر را لازم و ضروری می داند. این مُبیّن در زمان رسول خدا^{(صلی الله علیه و آله)}، خود ایشان و بعد از او نیز باید معصوم ديگري آن وظیفه را به عهده بگیرد تا آیات متشابه باعث خطا رفتن یا به خطا کشاندن مسلمین نشوند. از طرف ديگر جایگاه بی بدیل ائمه^{(علیهم السلام)} در مورد تفسیر و تاویل قرآن جای هیچ گونه تردید ندارد و این جایگاه از روایات معتبری مانند حدیث ثقلین و ... به راحتی قابل برداشت است. در همين راستا فرموده اند: «انّما يعرف القرآن من خوطب به، همانا قرآن را كسي مي‌شناسد كه مخاطب قرآن قرار گرفته است».⁽⁸⁾ امام صادق‌^{(علیه السلام)} نيز در مورد اینکه اگر بیان رسول خدا^{(صلی الله علیه و آله)} و ائمه^{(علیهم السلام)} نبود، کسی حتی احکام روشن قرآن را از خود آیات نمی توانست برداشت کند، مي‌فرمايد: «انّ رسول اللّه(صلی الله علیه و آله) نزلت عليه الصلاة و لم يسمّ اللّه ثلاثاً و لا أربعاً حتي كان رسول اللّه(صلی الله علیه و آله) هو الذي فسّر ذلك لهم؛ و نزلت عليه الزكاة و لم يسمّ لهم من كل أربعين دِرهماً درهم؟ حتي كان رسول اللّه هو الذي فسرّ ذلك لهم»؛⁽⁹⁾ دستور نماز خواندن بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نازل شد، اما سخن از سه ركعت و چهار‌ركعت در ميان نبود. رسول خدا بود كه تعداد ركعات نماز را تفسير و بيان كرد. دستور پرداخت زكات نازل شد و در آن از چهل‌درهم، يك درهم مطرح نبود، رسول خدا^{(صلی الله علیه و آله)} بود كه نصاب زكات را تفسير كرد. دستور حج نازل شد و سخني از هفت بار طواف در آن به ميان نيامد و رسول خدا^{(صلی الله علیه و آله)} بود كه مراسم طواف را به‌گونه‌اي خاص معين و تفسير كرد.

با توجه به نياز قرآن به مبين و مفسر و همچنين آياتي كه دلالت بر تبعيت از رسول اكرم^{(صلی الله علیه و آله)} مي كنند، مانند: يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللَّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ في‏ شَيْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْويلاً (نساء/59)؛ هان! اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، از خداوند اطاعت كنيد و از پيامبر و صاحبان امرتان نيز اطاعت كنيد. پس اگر در باره‏ى چيزى [امر دينى‏] اختلاف نظر يافتيد، چنان كه به خدا و روز بازپسين ايمان داريد، آن را به خدا [كتاب الهى‏] و پيامبر [سنت رسول اللّه‏] عرضه بداريد كه اين بهتر و نيك فرجام‏تر است‏.
همچنين آياتي كه بيان مي كند پیامبر^{(صلی الله علیه و آله)} از جانب خود چیزی ندارد و هر چه دارد از خداست و حتي حق ندارد از طرف خود چیزی را به خدا نسبت دهد. مانند آيه شريفه: وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ، لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ، ثمُ‏َّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ(حاقه/44-46)؛ اگر پيامبر پاره‏اى سخنان را به افترا بر ما مى‏بست، با قدرت او را فرو مى‏گرفتيم، سپس رگ قلبش را پاره مى‏كرديم. و آيات ابتدايي سوره نجم: وَ مَا يَنطِقُ عَنِ الهْوَى، إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْىٌ يُوحَى‏(نجم/3-4) ؛ و از سر هوس سخن نمى‏گويد، آن [سخن او] جز وحيى نيست كه به او وحى مى‏شود.

از مقدمات گذشته روشن مي شود كه حکم و تشریع پیامبر(صلی الله علیه و آله) از این حیث لازم الاجراست که از طرف خداست. به عبارتي هر حکمی از جانب رسول و نایب بر حق او صادر شود همان حکم خداست. بنابراين تسليم شدن در برابر احكام رسول(صلی الله علیه و آله) و ائمه(عليهم السلام) طبق آيات قرآن و روايات، اطاعت امر الهي و حكم الله خواهد بود.